مقدمه ای بر علم گوهر شناسی

علم گوهرشناسی، به مطالعات و بررسی گوهرها می پردازد، همانطورکه انسان وابسته به مطالعه علم انسان شناسی است، مطالعه بر روی کانی ها هم حائز اهمیت است، گوهرها بعلت زیبایی، کمیابی و دوامی که دارند همیشه مورد توجه بوده اند. انسان از زمان اولیه تا به اکنون، خود را همیشه پشت خرافات و طلسم ها محافظت کرده و بیشتر هم این جادوها را در گوهرها تقویت نموده است چون هم قابل حمل بوده اند و هم براحتی می شد آنها را پنهان نمود و همچنین از لحاظ ظاهر بسیار منحصر بفرد بوده است.

فرهنگ های دیرینه و ارتباط افسانه ها با گوهرها، اکثراً جانشین منطق و عقل گردیده اند که اشاره به عشق و زیبایی ها دارد. اما عامل ارزش و قیمت گذاری امروزه گوهرها درگرو باقیمانده همان کاربرد طلسم ها و قدرت هایی است که در جهان وجود داشته است.

علم گوهرشناسی چیست؟

گوهرشناسی علمی است که به مطالعه در مورد گوهرها و مسائل بنیادین در ارتباط با آنها از قبیل: شکل، پیدایش، منشأ و مشخصات فیزیکی می پردازد که برای تعیین هویت گوهرها کاربرد دارند. برای شناخت اساسی این گونه مواد از مشخصاتی از قبیل؛ ساختار ناخالصی ها، شکل بلوری، مشخصات فیزیکی و شیمیایی گوهرها استفاده می شود. این فاکتورها شامل اطلاعات کلی در مورد ساختار اصلی، بلورشناسی، ترکیبات شیمیایی و مشخصات فیزیکی و خواص آن در گوهرها است.

گوهرشناسی حرفه ای خود دارای درجاتی است، از جمله شناخت گوهرهای مصنوعی و آزمایشگاهی (گوهرهایی که منشأ طبیعی ندارند و ساخته دست بشر هستند). بطور قراردادی گوهرهای اورگانیک همانند کهربا، مروارید، مرجان و غیرکانیها نیز شامل موضوعات مورد توجه گوهرشناسی نیز می شوند.

گوهرشناس کیست؟

معنی لغوی گوهرشناس (gemologist)، کسی است که توانایی مشاهده و بررسی گوهرها را داشته و در مورد آن می تواند بحث کارشناسانه نماید.

چه چیزی گوهر است؟

معمولاً گوهرها دارای چهار فاکتور اصلی می باشند؛ دوام، کمیابی، زیبایی و قابلیت پذیرش (پسندیدگی) همچنین می توان فاکتور پنجم را هم اضافه نمود که آن هم (مد) است.

کلیه عوامل ذکر شده در فوق نسبی هستند، برای مثال کهربا که دوام بسیار کمی داشته و چندان هم کمیاب نیست ولی زیبایی زیادی دارد، به همین خاطر به عنوان گوهری بسیار زیبا مورد توجه قرار می گیرد.

از سوی دیگر، بیشتر یاقوت ها دوام بالایی دارند ولی ممکن است غیر جذاب و ارزان باشند. زیرا که فقط درصد کمی از کل یاقوت های معدنی دارای رنگ خوب و زیبا بوده و لذا شرایط گوهر بودن را دارند. همینطور در مورد الماسها، اکثراً الماس های بدست آمده برای مقاصد صنعتی به کار می روند و بدلیل اینکه زیبایی کافی ندارند جزء خانواده گوهرها محسوب نمی شوند.

تولیدات معادن و نیاز آنها به گوهرشناس

تولیدات وسیع معادن، شامل چند نوع گوهر است که معمولاً کیفیت نسبی دارند ولی طبیعتاً در معادن، گوهرهای با کیفیت نیز شکل می گیرند که در زمان استخراج کمی خرد شده و یا از بین می رود (بعلت روش نادرست استخراج) این دسته گوهرها با این حال که ارزشمند هستند ولی بیشتر اعتبار آنها بخاطر منشأ تشکیلشان است مانند یاقوتهای برمه یا گوهرهای دیگر معادن مثل معدن فیروزه نیشابور ایران.

پر ارزش ترین گوهرها شامل، یاقوت کبود، یاقوت سرخ و زمردها است که با تغییرات قیمت ها ارزش آنها بالا می رود در این صورت چه عواملی تضمین می کند تا مطمئن شویم سنگی که در بازار است اصل است و منطقه که از آن استخراج شده اعتبار لازم را دارد و آیا این سنگها با کیفیت هستند یا خیر؟

رنگ و بازتاب نوری که از این سنگها منعکس می شود نباید دلیل مهمی برای تعیین منشأ این سنگها قرار گیرد و همچنین مشخصات ظاهری این گوهرها نباید اصول ارزش گذاری باشد.

امروزه مقدار زیادی از گوهرها با کیفیت بالا کشف و ذخیره شده اند. از قبیل یاقوت کشف شده در ماداگاسکار که شدیداً مشابه یاقوتهای قیمتی برمه است با شرایط زمین شناسی مشابه ولی این عوامل نمی توانند موثر باشند بلکه نقطه مقابل هم هستند. البته سایز آن هم مورد توجه است با این حال هنوز هم اعتبار سنگهای منشأ اصلی (یاقوت برمه) را ندارد. اما تجار این گوهرهای زیبا را بجای (یاقوتهای برمه) داخل مبادلات خود پذیرفته اند و آنها را بجای یاقوتهای برمه به چند برابر قیمت واقعی می فروشند و یا موارد دیگر، فیروزه های نیشابور، بعضی اوقات فیروزه های درجه یک آمریکایی یا کرمان بسیار شبیه به فیروزه های نیشابور است که متأسفانه برخی سودجویان این دسته فیروزه ها را به نام و به قیمت فیروزه های نیشابور به مشتریان می فروشند. پس نظر یک گوهرشناس می تواند نقش حیاتی را در شناسایی این گوهرها ایفا کند.

خصوصیات سنگهای قیمتی

مهمترین معیار اطلاعات و روشهایی که برای توصیف گوهر از لحاظ گوهرشناسی- کانی شناسی استفاده می شود عبارت اند از:

۱) مشخصات ناخالصی ها و رشد بلوری، پر شدن حفره ها یا ترک ها به بوسیله میانبارهای طبیعی مایع و جامد (نباید با روشهای مصنوعی دست بشر که شکاف ها را به روش های fillings  و  fissuresپر می کنند اشتباه گرفت).

۲) تحت فشار و دمای بالا (دگرگونی) مشخصات معدنی تحریک شده و ناخالصی (میانبار) تغییر می کند و همین مسأله باعث می شود در فرآیند تعیین پیچیدگی ایجاد گردد.

– لازم بذکر است مطالعه بروی ناخالصی ها (میانبار) علمی جدید است. در ارتباط با این موضوع ناخالصی های گوهرها شناسایی شده و ثبت شده اند و بسیاری از محققین از این مرجع برای مطالعه بروی ناخالصی ها استفاده می کنند.

۳) خصوصیات ترکیبات شیمیایی “ناخالصی های اثر انگشتی (fingerprinting)” از نظر عناصر فرعی و اصلی و کمیاب:

۱-۳: اغلب یک عنصر فرعی و کمیاب در ترکیبات شیمیایی یک گوهر، آنرا از دیگر گوهرها  متفاوت می کند، که همین عناصر می تواند عامل رنگ گوهر نیز باشند.

۲-۳: این عناصر مقدار ترکیبشان بستگی به شرایط زمین شناسی منطقه دارد از قبیل حرارت و شرایط اکسیداسیون – احیا و شرایط شیمیایی.

۴) خواص نوری از قبیل بیرفرنژانس و ضرایب شکست.

۵) خصوصیات واکنش با نور مادون قرمز

۶) رفتار لومینسانس گوهر

۷) بررسی طیف جذبی گوهر

– این طیف ها در بازه نور ماوراء بنفش – نور مرئی – نور مادون قرمز نزدیک (UV-ViS-NIR) می باشند که بازه تقریبی مورد استفاده این نورها در گوهرشناسی عبارتند از:

• ماوراء بنفش:۲۸۰ تا۲۹۰ نانومتر
• میزان نورهای مرئی:۳۹۰ تا ۷۸۰  نانومتر
• مادون قرمز: ۷۸۰ تا ۱۴۰۰ نانومتر