امروزه بازار و صنعت جهانی جواهرات با توجه به حجم بالای گردش مالی و پیشرفت های علمی و فناوری خود، به سرعت دچار تحول و پیشرفت شده و جنبه های جدیدی را در تمامی عرصه ها پیش روی مخاطبان خود قرار داده است. متأسفانه ایران در طی چندین دهه گذشته به علت برخی کاستی ها و نواقص، از سیر شتابان تحولات در صنعت جهانی جواهرات باز مانده و جایگاه تاریخی خود را به تدریج ازدست داده است.

بازار سنتی جواهرات کشور و ضعف های مهارتی و علمی فعالان این حوزه، در کنار خلاءهای قانونی و اجرایی از عمده عوامل مؤثر بر ضعف ایجادشده در این صنعت می باشند. لذا ضروری است که با شناسایی کمبودها و تلاش برای مرتفع ساختن آن ها، تحولی همه جانبه و بنیادین در مقوله علم و صنعت جواهرات کشور ایجاد گردد تا با بهره گیری از پتانسیل های موجود، بتوان جایگاه شاخص و برازنده ای را برای صنعت جواهرات کشور در عرصه بین المللی کسب نمود و از ارزش افزوده بالای این صنعت در جهت رشد و شکوفایی اقتصاد کشور سود جست.

کلیدواژه: جواهرات ایران، گوهر، بازار، تحول،

صنعت جواهرات در ایران

صنعت جواهرات در ایران از پیشینه چند هزارساله برخوردار بوده و علاقه ایرانیان به گوهرها و جواهرات، ریشه ای عمیق در باورها، اعتقادات و سلایق آن ها دارد. ایران به جهت جایگاه زمین شناسی خود از حیث ذخائر معدنی مرتبط با سنگ های قیمتی (الماس، زمرد و یاقوت) کاملاً فقیر بوده و نیاز خود را صرفاً از طریق واردات تأمین می نماید اما در بخش سنگ های نیمه قیمتی، کشور ایران دارای منابع غنی، متنوع و گاه منحصربه فرد، همچون فیروزه می باشد که پتانسیل سرشاری را در حوزه صنعت و تجارت جواهرات برای کشور فراهم آورده است.

اما متأسفانه این پتانسیل بالقوه به علت برخی کاستی ها، عرصه مناسبی را برای بروز و شکوفایی به دست نیاورده و با محدودیت های بسیاری مواجه است. باید پذیرفت که در صنعت جواهرات کشور، طی چندین دهه گذشته، عقب ماندگی شدیدی نسبت به سیر تحولات جهانی به وجود آمده که این موارد، ایران را از رسیدن به جایگاه اصلی مورد انتظار به دور داشته است.

۱ – سنتی بودن بازار جواهرات ایران

در ابتدای امر می توان به اصلی ترین معضل بازار جواهرات ایران، یعنی سنتی بودن این بازار اشاره نمود. به جرأت می توان گفت که بخش اعظمی از بازار جواهرات ایران، چه در حوزه خریدار و چه در حوزه فروشنده، از علم روز جواهرات به دور بوده و شناخت چندانی با مبانی و اصول جواهرات ندارند و تنها بر پایه شنیده ها و دانسته های سینه به سینه و پیشین خود، به خریدوفروش و ارزیابی آیتم ها اقدام می نمایند.

در طی نیم قرن اخیر، تکنیک های فرآوری، تراش و شناخت و ساخت گوهرها متحول شده و روند رشد بسیار سریعی را در این شاخه ایجاد نموده است، اما عدم آشنایی بخش بزرگی از دستاندرکاران این صنعت با علم روز جواهرات، نوعی خلاء در هماهنگی و همخوانی را بین سطح بازار داخلی و جهانی به وجود آورده.

عدم شناخت باعث میشود که یکی از پایه های بنیادین این صنف، یعنی مقوله اعتماد و اطمینان، دچار تزلزل شده و آینده این صنعت را تهدید نماید. از سوی دیگر عرضه، تقاضا را ایجاد میکند. خریداران در بسیاری از شاخه های تجارت، از دانش فنی کمتری نسبت به فروشندگان و عرضه کنندگان برخوردار هستند. این امر باعث میشود تا عرضه کنندگان بتوانند با ایجاد نیازها و خواسته های جدید برای مخاطبان، جهت دهی بازار را هدایت نمایند.

اما امروزه خریداران و مخاطبان به علت عدم به روز بودن عرضه کنندگان، از بخش بزرگی از واقعیات و عرصه های جدید این حوزه محروم و بی اطلاع مانده و درنتیجه جنبه های جدیدی را در پیش روی خود نمی بینند.

۲ – عدم شفاف سازی صحیح در بازار

شفافیت و اطمینان در حوزه جواهرات باعث میشود تا یک بازار سالم و پویا شکل گرفته و بالنده گردد. اما این یک حقیقت است که اغلب مواقع در بازار جواهرات، بسیاری از حقایق از خریداران مخفی نگه داشته شده و گمان می رود که افزایش آگاهی، کاهش فروش را به همراه داشته و ضرر مالی ایجاد می نماید.

مثال این مورد در آمریکا در سال ۱۹۹۷ به وقوع پیوست، در پی پخش یک مستند تلویزیونی، خریداران به یکباره با شیوه های بهسازی معمول در زمرد آشنا شدند که مدتها در حال انجام بوده و خریداران از وجود آن بی اطلاع بوده اند.

این مستند باعث شد تا اطمینان خریداران از بازار سلب شده و برای مدت ها آمار فروش زمرد با افت شدید مواجه گردد. این افشاگری باعث شد تا طی چند سال و صرف زمان و هزینه بسیار، فعالان این حوزه مجدد بتوانند اعتماد ازدست‌رفته مخاطبان را جلب نمایند.

آن ها با کمک مقالات، بروشورها و اطلاع رسانی در سطح کلان توانستند تا ماهیت کانی شناختی زمرد را برای مخاطبان بشکافند و ضرورت انجام برخی بهسازی ها را برای بهبود کیفیت ظاهری دسته ای از نمونه ها توجیه نمایند.

همین امر باعث شد تا سیاست های بخش جواهرات در آمریکا با تحول بنیادین مواجه شده و به مرحله ای برسد که امروزه، هر حقیقتی که در خصوص گوهر وجود دارد، میبایست حتماً به اطلاع خریدار رسانده شود.

۳ – لزوم وجود قوانین و دستورالعمل های اجرایی و تشکیل نهادهای نظارتی و تحقیقاتی

در هر مجموعه ای با حساسیت مالی و حجم دادوستد بالا، ضرورت وجود یک قانون و شیوه نامه جامع، کامل و همچنین قوی ازلحاظ ضمانت اجرایی، ضروری بوده و تشکیل نهادهای نظارتی مطلع، به روز و کارآمد را ایجاب می نماید.

این ها اهرم هایی هستند که کنترل و امنیت روانی و ماهیت صنعت جواهرات را تضمین خواهند نمود و در کنار آن، مراجع تخصصی و شاخص نظارتی نیز می توانند نحوه پیاده سازی و اجرای قوانین را رصد نموده و به اختلافات پیش آمده در این مباحث ورود نمایند. در ادامه لزوم استانداردسازی و ایجاد و تبلیغ مؤسسات تحقیقاتی در حوزه جواهرات نیز از بازوهای اجرایی مهم در این بخش به شمار میرود.

با توجه به وسعت و تنوع مطالب مرتبط و پیشرفت های موجود، خلاء ایجاد مؤسسات مدرن تحقیقاتی در بخش گوهرشناسی به شدت احساس می شود.

مؤسساتی معتبر که با امکانات فوق پیشرفته و کادر مجرب بتوانند به عنوان مرجع رسمی در بخش صدور شناسنامه و یا ارزیابی و صدور گواهی های قانونی، به فعالیت پرداخته و به یکی از ارکان خدشه ناپذیر و مورد وثوق این صنعت بدل شوند و با سازوکاری هماهنگ و یکسان در سراسر ایران، جنبه علمی و تحقیقاتی این حوزه را تضمین نمایند.

۴ – لزوم توجه مضاعف به مقوله تراش گوهر

یکی از واقعیات بازار جواهرات ایران، ضعف شدید در حوزه تراش فست و فانتزی است. بخش اعظمی از ارزش افزوده در حوزه جواهرات در بخش تراش ایجاد میشود و میتواند ارزش نمونه ی خام را به شدت ارتقاء دهد.

میزان این ارزش افزوده در بخش تراش فست و فانتزی قابل قیاس با تراش دامله نبوده و از جایگاه بسیار برتری برخوردار است. ساده بودن نسبی ابزار تراش دامله و کم هزینه بودن فرآیند آن و سبک رایج زیورآلات باعث شده تا گرایش غالب بازار به این سمت هدایت شود، اما در مورد تراش فست و فانتزی، ابزارآلات تراش، محاسبات، فرآیند پیچیده برش و کمبود اساتید متخصص و هزینه بالای آموزش باعث میگردد تا نیروی حرفه ای در این بخش به ندرت واردشده و کمبودی جدی را در این بخش ایجاد نماید.

از سوی دیگر سلیقه و ذائقه مخاطبان توسط جهت دهی بازار، محدودشده و اغلب به نمونه هایی با تراش دامله منحصر می گردد. بازارهای مهم جواهرات نیمه قیمتی ایران در کنار اماکن متبرکه و مذهبی شکل گرفته اند و سلیقه ایجادشده توسط این بازارها مسیر تحول این بخش را مشخص می نماید، لذا بخش وسیعی از گوهرها، بنا بر نیاز این بازار به سبک دامله تراش داده میشوند تا بتوانند نیاز این بازارهای مهم را تغذیه نمایند.

۵ – مبحث آموزش و تربیت نیروی خبره در شاخه های مرتبط

در تمامی مقولات مربوط به جواهرات، خواه در مباحث آغازین همچون معدن کاری و خواه در مقوله فروش و خدمات پس از فروش به عنوان مراحل پایانی فرآیند، وجود نواقص بنیادین به وضوح قابل مشاهده و رصد میباشد که این امر ضرورت ایجاد یک نگاه نوین و کارآمد در بخش آموزش را الزامی می نماید.

نبود بحث آموزش سیستماتیک و یکپارچه به عنوان خلاء مهمی در این بخش خودنمایی میکند و اختلاف بسیار مشهودی را در سطح کار پدید می آورد.

تعدد آموزشگاه ها، تعدد شیوه های آموزشی و وجود نهادهای تصمیم گیرنده موازی در این بخش در کنار شیوه سنتی آموزش یا به عبارتی ساده تر، شیوه استاد و شاگردی، باعث شده تا نیروی کار متخصص و حرفهای با دانش مکفی یکسان و سطحی علمی مشابه، در طی این سال ها تربیت نشده و به بازار کار تزریق نگردد.

ارتباطات میان رشته ای نیز از دیگر جنبه های سودمند در عرصه آموزشی میباشد. برقراری ارتباطات میان رشته ای، همچون هنر، زمین شناسی، فیزیک، شیمی و رشته های فنی و مهندسی، می تواند کمبودهای این صنعت را با کمک همپوشانی مباحث مشترک علمی، مرتفع سازد.

۶ – کمرنگ بودن تمایل به نوآوری و تحول در بازار جواهرات

پیروی از سبک های موجود چندین ساله در صنعت جواهرات، به نوعی این شاخه را دچار عقب ماندگی کرده و مانع پویایی آن شده است. امروزه توجه بخش بزرگی از صنعت جواهرات جهان به وسایلی غیر از زیورآلات روزمره همچون انگشتر و گردنبند معطوف شده و جنبه های جدیدی از کاربرد جواهرات را معرفی مینمایند که متأسفانه در کشور، این بخش مورد توجه چندانی قرار نگرفته است.

استفاده از گوهرها در کنار نبوغ و طبع هنرمندان ایرانی میتواند شاخه های جدیدی را به موازات مبحث زیورآلات کلاسیک در صنعت جواهرات ایران وارد نماید. از سوی دیگر در بخش زیورآلات، نیمی از جامعه، یعنی گروه جنسیتی مذکر، به علت دیدگاه های سنتی، در استفاده از جواهرات مدرن و تراش هایی غیر از دامله به شدت محدود شده اند و تنوع چندانی را برای انتخاب پیش روی خود نمی بینند.

عرضه طرح های جدید، با در نظر گرفتن محدودیت های شرعی، باعث میشود تا حجم بزرگی از تقاضا توسط این مخاطبان به بازار وارد گردد.

۷- نبود برند سازی و عدم گرایش به هدف گیری بازارهای منطقه ای و بین المللی

جز برندهای انگشت‌شمار که باقدرت در این مبحث فعالیت مینمایند، مقوله برندسازی و برندینگ در حوزه جواهرات با کاستی های بسیاری روبرو است. عدم ریسک‌پذیری و غیر رقابتی بودن سطح کمی و کیفی کارها و محدودیت های قانونی و فناوری باعث شده تا در عرصه منطقه ای و بین المللی، برندهای ایرانی بسیار محدود عمل نمایند.

اما با توجه به سطح هنری و ایده های بکر و ناب هنرمندان ایران و با کمک به روز رسانی دانش فنی و تکنیکی و همراهی نیروی کار متخصص، به راحتی میتواند بر محدودیت های به وجود آمده چیره شد و سبک و طرح ایرانی را که در سایر عرصه های هنری، هواخواهان بسیاری دارد، در پیکره این صنعت نیز تزریق نمود.

۸ – عدم ارتباط با فعالان معتبر در عرصه بین الملل و نبود تمرکز بر ارتقاء سخت افزاری

پیرو مطالب عنوان شده، باید این حقیقت را بپذیریم که کشور ایران در بسیاری از جنبه های صنعت جواهرات، از مسیر تحولات و پیشرفت جهانی عقب مانده و همگام سازی در این دوره تنها بوسیله همکاری های مشترک بین المللی با مؤسسات و مجموعه های معتبر میسر خواهد بود.

به کمک برقراری ارتباطات مناسب و دو طرفه میتوان هم در بخش آموزش و هم در بخش دانش فنی و تکنیکی، سطح فعلی را پیشرفت داد و این عقب ماندگی را با سرعتی معقول جبران نمود. در مبحث سخت افزاری نیز لزوم بهره مندی از دانش روز و بومی سازی این تکنولوژی و فناوری های موجود، از الزامات احیا صنعت جواهرات در ایران می باشد.

۹ – معضل قاچاق و واسطه گری ناسالم و اشکالات قانونی در راه صادرات و واردات

از آنجایی که ایران در بخش سنگ های قیمتی (الماس، زمرد، یاقوت) و بسیاری از نمونه های نیمه قیمتی، تمامی نیاز خود را از طریق واردات تأمین می نماید، راه قاچاق و واسطه گری نیز در کنار این بازار پرسود به راحتی شکل گرفته و حجم قابل توجهی از نیاز بازار را فراهم می آورد.

این امر باعث ایجاد عدم شفافیت و به وجود آمدن دشواری های بسیار در مقوله پیگیری و تهیه آمارهای دقیق میگردد و بالطبع این نمونه ها ازلحاظ منشأ، قیمت و اصالت نیز مورد رصد و بازرسی مناسب قرار نمیگیرند.

لذا به روز رسانی قوانین و آیین نامه ها از نیازهای اصلی شکل گیری یک بستر مناسب تجاری برای دادوستد شفاف و سالم جواهرات میباشد.

بهره گیری از خبرگان حوزه اقتصاد در کنار فعالان مطلع این صنعت میتواند به تدوین و پیشنهاد راهکارهای مناسب و مثبت در این مبحث منجر شود که با کمک دولت و نهادهای قانونگذاری، راه را برای اصلاح و رشد این صنعت هموار نموده و بازارهای موازی و غیرقانونی را به تدریج از بدنه این صنعت حذف نماید.

نویسنده: امیرحسین مجتهدزاده