کانی های آزبست (Asbestos) گروهی از سیلیکات های رشته دار طبیعی هستند که به دلیل مقاومت بالا در برابر حرارت، سایش و مواد شیمیایی، در گذشته به طور گسترده در صنایع ساختمانی، کشتی سازی و تولید محصولات نسوز استفاده میشدند. با این حال، این کانی ها امروزه به عنوان یکی از خطرناکترین مواد سرطانزای محیطی شناخته میشوند. بیماری های مرتبط با آزبست عمدتاً ناشی از استنشاق ذرات ریز آن است که میتواند به بروز بیماری های مزمن ریوی و سرطان های کشنده منجر شود.

آزبست ها به دو خانواده کانی و سنگی سرپانتین ها و آمفیبول ها تعلق دارند

—

انواع آزبست و ساختار آن ها

آزبست به دو دسته اصلی تقسیم میشود:

۱. آزبست سفید (کریزوتیل – Chrysotile): تنها عضو گروه سرپانتین و رایج ترین نوع آزبست. رشته های آن انعطاف پذیر و مارپیچی هستند.

۲. آزبست آبی و قهوه ای (آموسیت، کروسیدولیت، ترمولیت و …): متعلق به گروه آمفیبول ها. رشته های آنها سوزنی شکل و شکننده تر است و خطر سرطانزایی بالاتری دارد.

مکانیسم بیماریزایی آزبست

ذرات آزبست به ویژه با قطر کمتر از ۳ میکرون، پس از استنشاق به عمق ریه ها نفوذ میکنند و در بافت ریوی و پرده جنب (پلورا-Pleura) رسوب میکنند. این ذرات به دلیل:

• مقاومت شیمیایی بالا در بدن تجزیه نمیشوند.
• ساختار فیبری تیز به سلول ها و DNA آسیب فیزیکی می زنند.
• تحریک سیستم ایمنی باعث التهاب مزمن و تشکیل بافت اسکار (فیبروز) می شوند.

این فرایندها در نهایت به سه بیماری عمده منجر میشوند:

۱. آزبستوز (Asbestosis)

– ماهیت: یک بیماری ریوی غیرسرطانی ناشی از التهاب و فیبروز پیشرونده بافت ریه.
– علائم: تنگی نفس، سرفه خشک، خستگی و کاهش وزن.
– مکانیسم: رشته های آزبست با تحریک ماکروفاژها (سلول های ایمنی) موجب ترشح موادی مانند سایتوکاین ها و رشد بافت همبند در ریه میشوند. این بافت اسکار جایگزین بافت سالم ریه شده و ظرفیت تنفسی را کاهش میدهد.

—

۲. مزوتلیوما (Mesothelioma)

– ماهیت: سرطان نادر و بسیار کشنده ی پرده جنب (پلورا)، پرده صفاق (پریتوئن) یا پرده دور قلب.
– علائم: درد قفسه سینه، تجمع مایع در ریه (پلورال افیوژن)، کاهش وزن شدید.
– مکانیسم: رشته های آزبست با نفوذ به پرده جنب، باعث جهش در سلول های مزوتلیال و فعال شدن ژن های سرطانزا (مانند BAP1) میشوند.
– ارتباط با آزبست: بیش از ۸۰٪ موارد مزوتلیوما به تماس با آزبست، به ویژه نوع آمفیبول (کروسیدولیت) مرتبط است.

۳. سرطان ریه (Lung Cancer)

– ماهیت: آزبست پس از سیگار، دومین عامل شناخته شده سرطان ریه است.
– مکانیسم: ترکیب آسیب DNA ناشی از رشته های آزبست و عوامل همکار (مانند سیگار) باعث رشد تومور میشود.
– آمار: کارگران معادن آزبست ۵ برابر بیشتر از جمعیت عمومی در معرض خطر سرطان ریه هستند.

مقاله پیشنهادی: لیست کانی و گوهر های خطرناک

عوامل تشدیدکننده خطر

– مدت و شدت تماس: تماس طولانی مدت با غلظت های بالای آزبست.
– نوع آزبست: انواع آمفیبول (مانند کروسیدولیت) خطرناکتر از کریزوتیل هستند.
– سیگار کشیدن: خطر سرطان ریه را تا ۵۰ برابر افزایش میدهد.
– ژنتیک: جهش در ژن هایی مانند BAP1 حساسیت به مزوتلیوما را افزایش می دهد.

گروه های در معرض خطر

– کارگران معادن آزبست، صنایع ساختمانی و کشتی سازی.
– افرادی که در خانه های قدیمی با عایق های آزبستی زندگی میکنند.
– خانواده کارگران (به دلیل انتقال ذرات آزبست روی لباس).

دوره نهفتگی (Latency Period)

بیماری های ناشی از آزبست معمولاً ۲۰ تا ۵۰ سال پس از اولین تماس ظاهر میشوند. برای مثال:
– آزبستوز: ۱۰-۲۰ سال.
– مزوتلیوما: ۳۰-۵۰ سال.

پیشگیری و کنترل

– ممنوعیت جهانی: بیش از ۶۰ کشور (از جمله اتحادیه اروپا) استفاده از آزبست را ممنوع کردهاند.
– مدیریت آزبست موجود: جلوگیری از تخریب سازه های حاوی آزبست و استفاده از روش های ایمن برای حذف آن.
– استانداردهای ایمنی: استفاده از ماسک های N95، سیستم های تهویه و لباس های محافظ در محیط های آلوده.

وضعیت کنونی

با وجود ممنوعیت ها، آزبست هنوز در برخی کشورها استفاده میشود و سالانه بیش از ۲۰۰٬۰۰۰ نفر در سراسر جهان بر اثر بیماری های مرتبط با آزبست جان خود را از دست میدهند. سازمان جهانی بهداشت (WHO) آزبست را در گروه مواد سرطانزای قطعی برای انسان (Group 1) طبقه بندی کرده است.

نتیجه گیری

آزبست نمونه ای کلاسیک از یک ماده صنعتی مفید اما مرگبار است. آگاهی از خطرات آن، رعایت پروتکل های ایمنی و جایگزینی با مواد بی خطر (مانند الیاف مصنوعی) تنها راه کاهش تلفات انسانی ناشی از این کانی است.