گوهرتراشی در ایران پیشینه ای بسیار کهن و غنی دارد که به هزاران سال پیش و تمدن های باستانی این سرزمین بازمی گردد. ایران باستان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص، داشتن معادن غنی سنگ های قیمتی (مانند فیروزه، عقیق، گارنت، یشم، لاجورد )، و سابقه ی طولانی در هنر و صنایع دستی، همواره یکی از مهمترین خاستگاه های تراش و پرداخت سنگ های زینتی در جهان بوده است. در زیر مروری بر تاریخچه ی گوهرتراشی در ایران داریم:

دوران پیش از اسلام

۱. تمدن ایلام (۳۰۰۰ تا ۶۴۰ پیش از میلاد):

– آثار به جامانده از تمدن ایلام، مانند مُهرهای سنگی منقوش و جواهراتی از جنس عقیق و لاجورد، نشان‌دهنده ی مهارت بالا در تراش و حکاکی سنگ هاست.
– از این مُهرها برای امور اداری و مذهبی استفاده میشد.

مهره ای سنگی مربوط به تمدن ایلام

۲. هخامنشیان (۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد)

– در دوره ی هخامنشی، سنگ های قیمتی مانند لاجورد و عقیق برای تزئین تخت پادشاهی، سلاح ها، و جواهرات به کار میرفت.

نمونه هایی از هنر گوهرتراشی در دوران هخامنشیان

– نمونه های شاخص: سنگ تراشی های تخت جمشید و جواهرات کشف شده از گنجینه های شوش و همدان.

۳-اشکانیان (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی)

هنر گوهرتراشی اشکانیان  به عنوان بخشی از میراث هنری ایران باستان، ترکیبی از سنت های محلی، تأثیرات هلنیستی (یونانی-مقدونی) و عناصر شرقی بود.

اشکانیان که بر بخش بزرگی از خاورمیانه و جاده ی ابریشم حکمرانی می کردند، در ساخت و تراش جواهرات و سنگ های قیمتی مهارت ویژه ای داشتند.

مقاله پیشنهادی: هنر گوهرتراشی اشکانیان

۴. ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی):

– ساسانیان در تراش سنگ های قیمتی و ساخت جواهرات پیچیده تبحر داشتند.
– استفاده از فیروزه ی نیشابور در جواهرات و آثار هنری، از ویژگی های این دوره است.
– مُهرهای ساسانی با نقوش حیوانات و نمادهای سلطنتی، از شاهکارهای گوهرتراشی باستانی محسوب می شوند.

 نمونه ای از گوهرتراشی ساسانیان بر روی عقیق

دوران اسلامی

۱. قرون اولیه ی اسلامی (سده های ۷ تا ۱۰ میلادی)

– با ورود اسلام، هنر گوهرتراشی با مفاهیم اسلامی تلفیق شد.
– ساخت مُهرهای عقیق با آیات قرآنی و اسامی ائمه شیعه رواج یافت.
– شهرهای نیشابور و شیراز به عنوان مراکز تراش فیروزه و عقیق شناخته می شدند.

۲. سلجوقیان و خوارزمشاهیان (سده های ۱۱ تا ۱۳ میلادی)

– تراش سنگ های قیمتی برای تزئین معماری (مانند محراب ها و گنبدها) و جواهرات اشرافی توسعه یافت.
– استفاده از فیروزه در کاشی کاری بناهای مذهبی مانند مسجد جامع اصفهان.

نمونه ای از گوهرتراشی در دوران سلجوقی بر روی نگین یک انگشتر

۳. صفویه (۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی)

– دوره ی طلایی هنر گوهرتراشی ایران با حمایت شاهان صفوی.
– اصفهان به مرکز اصلی تراش سنگ های قیمتی تبدیل شد.
– ساخت جواهرات سلطنتی مانند تاج کیانی، کره جواهرنشان، و تزئینات مُزین به یاقوت و زمرد.
– مهارت در تراش الماس نیز با واردات سنگ های خام از هند رواج یافت.

دوره ی قاجار (۱۷۹۶ تا ۱۹۲۵ میلادی)

– جواهرات قاجاری ترکیبی از سنت ایرانی و تاثیرات اروپایی بود.
– تراش سنگ ها اغلب بهصورت کابوشن (صیغل داده شده بدون فست) یا با نقوش گل و بوته انجام می شد.
– استفاده از فیروزه ی نیشابور در انگشترها و گردنبندهای مردانه و زنانه.
– ایجاد موزه ی جواهرات ملی ایران در این دوره، که مجموعه ای بینظیر از جواهرات تراش خوردهی تاریخی را در خود جای داده است.

گوهرتراشی ایران در دوره ی معاصر

۱. صنعت گوهرتراشی امروزی:
– با ورود فناوری های نوین مانند دستگاه های لیزر و CNC، دقت و سرعت تراش افزایش یافته است.
– شهرهای تبریز، مشهد، و اصفهان همچنان از مراکز اصلی تراش سنگ های قیمتی در ایران هستند.
– سنگهای محبوب: فیروزه ی نیشابور، عقیق یمنی، و اوپال.

۲. چالش ها و فرصت ها:
– حفظ روش های سنتی در کنار فناوری های مدرن.
– نیاز به آموزش حرفه ای و استانداردسازی گوهرتراشی برای رقابت در بازار جهانی.

سنگ های نمادین در ایران

– فیروزه ی نیشابور: به عنوان سنگ ملی ایران شناخته میشود و تراش آن به صورت کابوشن یا مُهرهای حکاکی شده رواج دارد.
– عقیق: در فرهنگ شیعی برای ساخت انگشترهای منقوش به نام ائمه استفاده میشود.
– لاجورد: در گذشته برای کاشی کاری و جواهرات سلطنتی کاربرد داشت.

نکته ی فرهنگی

گوهرتراشی در ایران تنها یک صنعت نبوده، بلکه با اعتقادات مذهبی، نمادگرایی، و هویت ملی پیوند خورده است. به عنوان مثال، استفاده از انگشتر عقیق در بین شیعیان، یا نقش فیروزه به عنوان نگین «سنگ بخت» در فرهنگ ایرانی، نشان دهنده ی این ارتباط عمیق است.

این تاریخچه ی پربار، ایران را به یکی از مهم ترین خاستگاه های هنر گوهرتراشی در جهان تبدیل کرده است.