از اولین تجارت هایی که بین ملت ها در طول تاریخ ثبت شده مبادلات بازرگانی ابسیدین و سنگ چخماق در عصر حجر است. بوسانکوات از محققانی است که تجارت سنگ را در حفاری سال ۱۰۹۱ میلادی کشف کرده است.

تجارت سنگ، اولین بار در جنوب غرب آسیا آغاز شد. گمان میرود که از ابسیدین به عنوان یک ماده برای تهیه ی ظروف و یا ابزار برش استفاده می کردند. بعدها استفاده از سنگ ها به عنوان جواهرات و لوازم تزیینی مخصوصاً از سنگ های عقیق و فیروزه مربوط به تاریخ مصر است. در کاوشهای اهرام مصر فیروزه هایی یافت شده که بیش از ۶۰۰۰ سال قبل، در مراسم تدفین مقامات سلطنتی مورد استفاده قرار گرفته بود. حدود ۴۰۰۰ سال پیش معدنکاوان ایران در نیشابور به گونه ای از فیروزه دست یافتند که به فیروزه رنگ آسمانی معروف است.

در شمال آمریکا اولین کاربرد شناخته شده از فیروزه، به بیش از ۲۰۰۰ سال قبل در منطقه چاکوکانیون برمیگردد.

در این منطقه که روزگاری یکی از قطب های تجاری منطقه ی نیومکزیکو آمریکا به شمار میرفت؛ هنرمندان باستانی مهره ها، آویزه های مرصع- کاری و تندیس های کوچک از فیروزه را تولید می نمودند.

در ایران باستان سنگ جواهر فیروزه را در مچ دست و یا دور گردن می آویختند و از آن برای محافظت در برابر حوادث غیرمترقبه و مرگ استفاده میکردند. قدیمترین تراش از فیروزۀ معدن نیشابور مجسمه ای است به شکل یک گوساله که حدود ۷ هزار سال قدمت دارد و در موزه ی ایران باستان نگهداری می شود. آنچه در این مقاله مورد بررسی قرارگرفته تاریخچه حفاری از معدن فیروزه نیشابور، تاریخ اقتصادی و تجارت فیروزه در مسیر راه ابریشم و بازسازی این راه در همین سال های اخیر و عبور آن از شهر نیشابور و فیروزه در دوره های مختلف باستانی و اشاره ای به سنگ درمانی در طب سنتی است.

فیروزه نیشابور در  موزه جواهرات ملی ایران

به نظر میرسد وقتی جاده ی تجارتی ابریشم از چین به نیشابور رسید، اهمیت شهر نیشابور و ارزش بازرگانی فیروزه در دنیا مطرح گردید. راه ابریشم شبکه ی راه های به هم پیوسته ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که خاور و باختر و جنوب آسیا را به همدیگر و به شمال آفریقا و اروپا پیوند می داد. مسیری که تا سده ی پانزدهم میلادی به مدت ۱۷۰۰ سال بزرگترین شبکه ی بازرگانی دنیا بود.

این جاده از شهرستان توان هوانگ در چین شروع و به ترکستان شرقی امروزی می رسید، از درون آسیای مرکزی می گذشت و از سمرقند و بخارا عبور کرده در بخارا بخش اصلی آن از راه مرو، سرخس به نیشابور و گرگان می آمد.

نیشابور در آن روزگار یکی بزرگترین مراکز دانش و به عنوان نماد تاریخ و فرهنگ ایران محسوب میشد. این منطقه به دلیل آب و هوای خوب و شرایط مناسب زندگی و منابع غنی، یکی از نقاط مهاجرپذیر و سکونت گاهی مورد توجه قرار داشت. آثار باستانی به جا مانده که امروزه بعضاً مورد کاوش قرار گرفته اند محوطه های آلب ارسلان، کهندژ، تپه های طلایی، نصیرآباد، حصارلو، سبزپوشان، شادیاخ و غیره، همگی به وجود تمدن های باستانی اشاره دارد با اینکه هنوز محل دقیق نیشابور قدیم مشخص نشده است.

بنابراین قبل از اینکه نیشابور به خاطر وجود معادن غنی فیروزه معروف شود از تمدن بسیار ارجمند سهم میبرده است. نیشابور بزرگترین شهر خراسان بوده و شادیاخ یکی از محله های قدیمی نیشابور محل سکونت امیران و پادشاهان و هنرمندان و درباریان بوده است و کاخ شادی یا شادی کاخ در همین محله قرار داشته است.

گزارش جغرافی نگاران قدیمی حاکی از تولید انواع منسوجات در نیشابور و استخراج مرغوبترین سنگ، از معادن آنجا به خصوص سنگ فیروزه است که گویای نقش تاثیرگذار نیشابور در مبادلات بازرگانی راه ابریشم است.

بنابراین جادهی ابریشم را چینی ها با استفاده از جادهی شاهی دوره ساسانی به همین منظور که هم ارتباط تمدنی و فرهنگی با نیشابور برقرار کنند، مجدداً بازسازی و از این شهر عبور دادند و هم اینکه بتوانند تجارت و بازرگانی را با مردم این منطقه ادامه دهند. چینی ها ابریشم و ادویه به این شهر می آوردند و با اینکه خودشان هم معدن فیروزه داشتند، ولی به مرغوبیت فیروزه ی نیشابور نمی رسید لذا از این شهر سنگ فیروزه میخریدند. حتی در قبال فروش ادویه و ابریشم به جای پول هم سنگ فیروزه میگرفتند. اصطخری، کوههای نیشابور را معدن فیروزه دانسته است.

گزارش جغرافی نگاران قدیمی حاکی از تولید انواع منسوجات در نیشابور و استخراج مرغوبترین سنگ، از معادن آنجا به خصوص سنگ فیروزه است که گویای نقش تاثیرگذار نیشابور در مبادلات بازرگانی راه ابریشم است.

باستان شناسی راه ابریشم و فیروزه نیشابور

نیشابور در مسیر جنوبی راه ابریشم قرار داشت. یعنی جاده با گذشتن از مرزهای چین وارد قرقزستان شده و پس از آن وارد سرزمین فرغانه و پس از گذر از سمرقند و بخارا، به مرو و سرخس کنونی میرسیده، از سرخس تا نیشابور منازل رباط شرف، توس نوغان، طرق و شریف آباد قرار داشت. منازل نیشابور هم تا ری، عبارت بودند از دشت جوین، پل ابریشم، بسطام یا شاهرود، دامغان و خوار. آنچه در منابع تاریخی و قدیمی آمده، چین به ایران ابریشم صادر میکرد و از ایران قالی و سنگ های گرانبها و پارچه وارد میکرد که یکی از اقلام سنگ های گرانبها فیروزه نیشابور بوده است.

قابل ذکر است که قدیمی ترین راه بزرگ ایران جاده ی شاهی نام داشت که از بابِل شروع میشد و با گذر از تنگنای زاگرس به کرمانشاهان و همدان(اکباتان) می رسید و شعبه ای از آن به ری میرفت. راه ابریشم را در مسیر جاده ی شاهی ساخته اند که در واقع راه نو بنیادی نیست.

راه ابریشم نوین یک کمربند، یک جاده

در سال ۱۳۹۵ چین با طرح نوسازی راه ابریشم تحت عنوان یک کمربند، پیشنهاد بازسازی این جاده قدیمی را به کشورهایی که در مسیر این جاده قرار داشتند ارائه نمود و اولین نشست بزرگ همکاری های بین المللی برای پیاده کردن طرح در روزهای ۱۴ و ۱۵ ماه مه سال ۹۶ در پکن برگزار شد که ۲۸ رهبر و نمایندگان ۶۵ کشور از جمله ایران در آن اجلاس شرکت کردند.

در این اجلاس موضوع گسترش زیر ساخت ها چگونگی سرمایه گذاری و همکاری اقتصادی وتجاری بین کشورهایی که درمسیر جاده ابریشم قرار دارند، مطرح شد. ایران از جمله کشورهایی است که در مسیر جاده ی ابریشم کهن قرار داشته و اکنون نیز در طرح احیا این مسیر نقش کلیدی دارد.

نویسندگان:

• محمد شکوهی زنجانی

• زرین فخار زرین

دانلود مقاله