هنر گوهرتراشی اشکانیان (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی) به عنوان بخشی از میراث هنری ایران باستان، ترکیبی از سنت های محلی، تأثیرات هلنیستی (یونانی-مقدونی) و عناصر شرقی بود.

اشکانیان که بر بخش بزرگی از خاورمیانه و جاده ی ابریشم حکمرانی می کردند، در ساخت و تراش جواهرات و سنگ های قیمتی مهارت ویژه ای داشتند. در ادامه به ویژگی های هنر گوهرتراشی اشکانی میپردازیم:

مصالح و سنگ های مورد استفاده

– عقیق (Agate)، یشم (jadeite)، لاجورد (Lapis Lazuli)، فیروزه، و سنگ های نیمه قیمتی مانند کارنلین (Carnelian) محبوب بودند.
– استفاده از مُهرهای سنگی برای امور اداری و شخصی رواج داشت.
– شیشه های رنگی نیز به عنوان جایگزین سنگ های طبیعی در جواهرات به کار میرفتند.

ویژگی های تراش و طراحی

۱. مُهرهای حکاکی شده:
– مُهرهای اشکانی معمولاً به شکل استوانه ای، مکعبی، یا حلزونی تراش میخوردند.
– نقوش رایج شامل حیوانات (شیر، گاو، اسب)، نمادهای نجومی، چهره ی شاهان، و خط پهلوی اشکانی بود.
– این مُهرها برای تأیید اسناد، نامه ها، و نشان دادن هویت اجتماعی استفاده میشدند.

۲. تأثیرات هلنیستی:
– به دلیل تماس با تمدن های یونانی-رومی، نقوشی مانند خدایان یونانی (زئوس، آپولو) یا اسطوره های مشترک در برخی آثار دیده میشود.
– استفاده از تکنیک اینتالیو (Intaglio: حکاکی فرورفته) و کامئو (Cameo: حکاکی برجسته) در سنگ های لایه لایه مانند عقیق.

۳. سبک محلی و شرقی:
– نقوشی مانند شکار شاهانه، سوارکاران پارتی، و نمادهای زرتشتی (مانند آتشکده) نشان دهنده ی هویت ایرانی-اشکانی است.
– طرح های هندسی و انتزاعی در جواهرات روزمره.

فناوری و ابزارها

– از سوهان های فلزی، سنگ های ساینده (مانند خُردهالماس یا کوارتز)، و دریل های دستی با نوک الماسه برای تراش و حکاکی استفاده میشد.
– روشهای صیقل دهی با پوست حیوانات یا پارچه های زبر برای ایجاد سطح صیقلی.

کاربردهای اجتماعی و مذهبی

– مُهرها: نماد قدرت اداری و اجتماعی اشراف و دیوان سالاران.
– جواهرات: استفاده از گردنبندها، دستبندها، و گوشواره های مزین به سنگ های تراشخورده در میان طبقات بالای جامعه.
– آیین ها: برخی سنگ ها مانند عقیق و فیروزه بهع نوان طلسم برای دفع شر استفاده میشدند.

نمونه های شاخص

– مُهرهای کشف شده در نسا (پایتخت اشکانیان در ترکمنستان امروزی): این مُهرها با نقوش حیوانات و خط پهلوی اشکانی، از مهمترین اسناد هنر گوهرتراشی این دوره اند.
– جواهرات طلایی شده از گورستان های اشکانی: شامل گوشواره های پیچیده با سنگ های رنگارنگ.
– سنگ های اینتالیو در موزه ها: مانند مُهرهای منقوش به چهره ی شاهان اشکانی در موزه ی بریتانیا.

تأثیرات و میراث

– هنر اشکانی پلی بین سنت های هخامنشی و ساسانی بود و بر جواهرسازی ساسانیان تأثیر گذاشت.
– برخی نقوش و تکنیک های اشکانی از طریق جاده ی ابریشم به چین و هند نیز راه یافت.
– استفاده از مُهرهای سنگی با خط پهلوی، میراثی بود که در دورهی ساسانی تکامل یافت.

سکه ارد دوم اشکانی 

مقاله پیشنهادی:  جواهرسازی هخامنشی

تفاوت با دوره های پیش و پس

– مقایسه با هخامنشیان: در دوره ی هخامنشی، جواهرات بیشتر برای دربار و آیین های رسمی استفاده می شد، اما اشکانیان جواهرات را در زندگی روزمره ی اشراف نیز رواج دادند.
– مقایسه با ساسانیان: ساسانیان طرح های پیچیده تر و استفاده ی بیشتری از سنگ های بزرگتر مانند یاقوت و زمرد داشتند، در حالی که اشکانیان بر مُهرهای کوچک و کاربردی تمرکز میکردند.

هنر گوهرتراشی اشکانیان، با ترکیب ظرافت شرقی و نوآوری های هلنیستی، نه تنها  قدرت این امپراتوری، بلکه گواهی بر تبادلات فرهنگی گسترده در امتداد جاده ی ابریشم است.