آگات های منطقه بم به دو صورت نودولی و رگه ای در سنگ های ولکانیکی و لاواهای قدیمی به وجود آمده اند. نمونه های نودولی دو الگوی افقی و متحدالمرکز را نشان می دهند. بلورهای کوارتز اکثرا در مراحل آخر ته نشینی با کم شدن سرعت سرد شدن به وجود آمده اند و در بعضی نمونه ها با اتمام ژل سیلیسی فضای خالی درژئود به وجود آمده است. در نمونه های رگه ای منطقه به دلیل وجود فضای آزاد بیشتر، رسوبگذاری اکثرا از نوع کوارتزدرشت بلور بوده، حتی در مواردی در کوارتز و آمتیست نیز تشکیل شده اند. در یک رگه نسبتا طویل، عقیق قهوه ای در مرکز توسط بلورهای کوارتز احاطه شده است.

کلید واژه:آگات، بم ، ژئود

شواهد تاریخی نشانگر منزلت گوهرشناسی نزد ایرانیان و دانشمندان مثل ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا و خواجه نصیرالدین طوسی که دارای تالیفات متعددی در این زمینه می باشند، است.

کانی های قیمتی و نیمه قیمتی در ایران، مانند فیروزه، آگات، گارنت، سافایر، توپاز و… دارای پتانسیل های اقتصادی زیادی می باشند.

استان کرمان، بهشت معادن ایران نیز در این مورد با وجود معادن فیروزه شهربابک، آگات های زیبای بم، شهداد، ابارق،گارنت های مشهور اسفندقه و کوه گبری رفسنجان،جاسپر های با تنوع رنگی بالای شهربابک و بم پیشتاز بوده است، اما متاسفانه نبود امکانات و سرمایه گذاری به موقع و مناسب در ایجاد کارگاه های تراش و فرآوری کانی های قیمتی در استان کرمان، باعث خام فروشی کانی های قیمتی و نیمه قیمتی این منطقه و در نتیجه باعث عقب ماندن از زمره شهرهای دارای شهرت در عرصه کانی های قیمتی شده است.

در این پژوهش سعی شده است تا ویژگی ها و اهمیت گوهرشناسی آگات های منطقه بم از لحاظ اقتصادی مورد بحث قرار گیرد،باشد با این نگرش علمی استان کرمان در زمره مناطق دارای پتانسیل بالقوه جهت سرمایه گذاری در بخش کانی های قیمتی  شناخته و معرفی شود.

زمین شناسی منطقه:

منطقه مورد مطالعه در نزدیکی شهرستان بم، استان کرمان واقع شده است که از لحاظ زمین شناسی شامل واحدهای گدازه ای،توف های آندزیتی، رسوبات پیروکلاستیک و واریزه های جوان که در دشت پراکنده اند می باشد. سن این تشکیلات را سنوزوئیک  در نظر گرفته اند. آگات از نام رودخانه ای در منطقه سیسیل ایتالیا گرفته شده و واژه عقیق از نام مشابه عبری به معنی موی نوزاد گرفته شده، چون کودک دارای موی زرد عقیقی رنگ می باشد. این کانی یکی از گونه های کانی کلسدونی است که گاهی دارای توده پیازی سان (تودرتو) با دوایر نسبتا متحدالمرکز می باشد. ترکیب شیمیایی آگات به صورت اکسید سیلیسیم Sio2 است،

وجود اکسیدهای فلزی و عناصر مختلف به صورت ناخالصی باعث ایجاد تنوع رنگ در این کانی شده است. برای تشکیل آگات وجود محلول غنی از سیلیس ضروری است.

نظریات تشکیل محلول های غنی از سیلیس:

در تشکیل محلول های غنی از سیلیس دو حالت زیر دیده می شود:

۱ -این محلول ها در اثر تبلور فازهای سیلیکاتی فقیر از سیلیس (کانی میفیک) در ماگمای در حال سرد شدن و انباشت سیلیس در فازهای نهایی تبلور به وجود می آیند.

۲ -محلول های غنی از سیلیس در اثر انحلال و شستشوی سیلیس از متن سنگ های قبلی حاصل می شود.

ته نشینی این محلول های سیلیسی در اثر تغییر شرایط مثل کاهش دما، فشار و تغییرات Eh و Ph صورت می پذیرد. این محلول
های سیلیسی به دو صورت باعث تشکیل آگات می شوند:

۱ -آگات ندولی:

اکثر عقیق ها در داخل ندول های حاصل از سنگ های ولکانیکی و یا لاواها قدیمی به وجود می آیند، این گونه لاواها معمولا بر اثر خروج گاز و مواد فرار دارای حفره های اولیه می باشند که پس از تخلیه، داخل حفره توسط محلول سیلیسی که به ژل سیلیسی موسوم است به صورت کامل یا تا اندازه ای ته نشینی بر روی دیواره آن صورت می گیرد.

پر شدن حفرات ندول و ته نشینی محلول غنی از سیلیس می تواند به دو صورت دوایر متحدالمرکز و یا لایه های افقی و یا ترکیبی از هر دو به وجود آید.

در نوع دوایر متحدالمرکز لایه های منفرد کلسدونی از دیواره به سمت مرکز حفره رشد می کنند که یک الگوی پیاز مانند ایجاد می شود.
تغییرات در ترکیب شیمیایی، اندازه دانه و غلظت عناصرکمیاب در مقیاس میکرومتر باعث به وجود آمدن لایه های جداگانه با رنگ های متفاوت می شود. در نوع لایه های افقی که کمتر رایج می باشند و معمولا توسط دوایر متحدالمرکز احاطه شده اند، باندهای موازی کلسدونی و گاهی اوقات بلورهای کوارتز در بالاترین سطح حفره رسوب می کنند.، این نوع لایه بندی مناسب برای برش و حکاکی ( به اصطلاح تراش کامیو) می باشد.

به دلیل نبود یا ناکافی بودن مواد سیلیسی ته نشینی در داخل حفره تمام می شود،در این صورت باعث ایجاد فضای خالی در ندول می شود. اکثر آگات های منطقه بم درون ندول ها به وجود آمده اند این ندول ها دارای هر دو نوع لایه بندی متحدالمرکز، افقی و یا ترکیبی از هر دو می باشد.

اکثر آگات ها در مرکز و یا در مرحله آخر ته نشینی شامل بلورهای درشت کوارتز می باشد که این دلیل بر رسوبگذاری با سرعت آرام، و وجود باندهای کلسدونی نشان از ته نشینی سریع و وجود فضای خالی مناسب در منطقه است. در عکس (شماره یک و دو) نمونه مناسبی از این نوع آگات ها با هر دو نوع لایه بندی وجود دارد.

عکس شماره یک الگوی از آگات با لایه بندی متحد المرکز

عکس شماره دو  الگویی از آگات با لایه بندی افقی

۲ -آگات رگه ای:

در این نوع آگات محلول های غنی از سیلیس در فضاهای باز مانند درزه ها و گسل ها که از قبل بر اثر فعالیت های تکتونیکی به وجود آمده اند رسوب می کنند. در این ته نشینی به دلیل فضای آزاد، رسوبگذاری اکثرا به صورت درشت بلور از نوع کوارتز می باشد. رگه های منطقه بم نیز حاوی بلورهای درشت کوارتز است که حتی به صورت رزکوارتز و آمتیست در منطقه مشاهده شده است(عکس شماره سه-الف و سه- ب).

عکس شماره سه-الف:نمونه ای از آمتیست در منطقه

عکس شماره سه-ب:نمونه ای از رز کوارتز منطقه

نوع کمیاب از ته نشینی رگه ای در این منطقه وجود دارد که محلول سیلیسی در مرکز به صورت عقیق قهوه ای و در اطراف عقیق بلورهای درشت کوارتز به وجود آمده است. این روند احتمالا ابتدا به صورت کلسدونی به رنگ قهوه ای و با گسترش تبلور و وجود فضای خالی بلورهای کوارتز در فاز بعدی اطراف عقیق مرکزی را پوشانده اند. همان طور که در شکل مشاهده می شود عقیق قهوه ای در مرکز به شکل قلب و بلورهای سفید کوارتز دربرگیرنده آن می باشد که می توان گفت از معدود آگات های رگه ای در ایران و شاید جهان باشد(عکس شماره چهار)

عکس شماره چهار نمونه ای از عقیق قهوه ای احاطه شده با بلور های کوارتز

نتیجه گیری بررسی نحوه تشکیل آگات های بم:

بر اساس مطالعات انجام شده ، تشکیل آگات ها در منطقه در دو مرحله زیر صورت گرفته است.

۱ -مرحله تشکیل حفرات و شکاف های موجود در سنگ میزبان:

دلیل ایجاد این حفرات را می توان چنین توجیه کرد که براثر انفجار هیدرولیکی ناشی از تجمع گاز، سیالات و مواد فرار خارج شده از ماگما باعث ایجاد حفرات در سنگ میزبان شده است. با مطالعات صحرایی و اطلاع از تکتونیک فعال منطقه، ایجاد درزه ها و گسله های کوچک فضای مناسب جهت ایجاد رگ های سیلیسی به وجود آمده است.

۲ -مرحله پرشدن حفره ها و شکاف های موجود در سنگ میزبان:
بعد از ایجاد حفره ها و شکاف ها این مرحله با نفوذ و ته نشینی محلول های سیلیسی ادامه پیدا می کند.

نویسندگان:

• عاطفه مهری

• مرضیه علیپور

• فاطمه مدرسی

• مهدی ایرانمنش